Aandacht voor ethische aspecten AI
Jarenlang veranderde het werk in het fiscale domein niet wezenlijk. Nu staan we aan de vooravond van een transitie naar kunstmatige intelligentie. Moeten we dat blindelings omarmen? Bernd Veldman – sprekend op persoonlijke titel – zet daar kritische vraagtekens bij. Hij is registeraccountant bij het Vastgoedkenniscentrum van de Belastingdienst en als methodoloog werkzaam bij Nyenrode.
Kunnen fiscalisten zonder AI?
‘Theoretisch gezien wel. In de praktijk maken fiscalisten – bij adviesbureaus en de Belastingdienst – er nog weinig gebruik van. De fiscaliteit kent twee kernwaarden: rechtszekerheid en rechtsgelijkheid. Op beide fronten kan AI wel iets betekenen.’
Welke nadelen heeft AI voor het fiscale domein?
‘Neem open generatieve AI, met toepassingen als ChatGPT. Als je dat gebruikt, dan deel je data in de cloud. Dat is problematisch als er geheimhouding geldt voor die data. Wie een toepassing als ChatGPT gebruikt, weet niet op basis van welke data dat model is getraind, terwijl je dat wel zou moeten weten. Tot slot: ChatGPT kan heel goed de indruk wekken slim te zijn, maar is het niet. Het kan ook dingen bedenken en fantaseren. Dat is in het fiscale werk wel een probleem.’
Nadelen kunnen mogelijk worden aangepakt.
‘Je kunt de techniek uit ChatGPT inderdaad gebruiken in een gesloten omgeving. Dan deel je data niet in de cloud. Met eigen data kun je ook je eigen model trainen. Dat doet de Belastingdienst al.’
Kunt u dat concreet maken?
De Belastingdienst werkt veel met formulieren. Maar wie laaggeletterd is, heeft moeite met het invullen daarvan. Met behulp van AI kun je daarvan een gesproken tekst maken, de belastingplichtige kan die vragen mondeling beantwoorden en het systeem zet dat weer om in tekst. Dat kan bovendien in vele talen. Met AI hoeven ingevulde formulieren ook niet meer worden overgetikt, ze worden automatisch in de belastingsystemen ingelezen. Dit levert een enorme tijdsbesparing op en er zijn weinig risico’s op onbetrouwbaarheid. AI kan ook zien of een brief een bezwaarschrift is, een aanvulling op een aangifte of een klacht. Dit classificeren van brieven zit nog in de pilotfase.’
Hoe groter de impact van AI op de burger, hoe meer spelregels er zijn waaraan je moet voldoen
Eerlijk gezegd, dit is nog niet heel vooruitstrevend.
‘Het is inderdaad laaghangend fruit. We vragen ons ook af: als het juridisch kan, kan het dan ook “ethisch”? Moeten we alles wat AI kán ook echt willen? En wanneer mag het dan? Hoe groter de impact van AI op de burger, hoe meer spelregels er zijn waaraan je moet voldoen. Voelt de burger zich comfortabel bij de inzet van AI of vindt hij dat bedreigend? En wat vinden de medewerkers daarvan? Daarvoor heeft de Belastingdienst interne protocollen. Zo mag er geen vertrouwelijke informatie worden gedeeld met AI. Wij moeten ook heel kritisch de uitkomsten van AI zelf als mens blijven toetsen. En we moeten heel transparant zijn over wat we doen met AI.’
Wat kan de burger hebben aan AI bij de Belastingdienst?
‘Fiscale wetten zijn complex. Niet iedereen weet hoe hij aangifte moet doen of hoe fiscale regels werken. AI kan je door die processen en vraagstukken loodsen. Nu nog wordt er met financiële gegevens gesleept, van de burger via de adviseur naar de Belastingdienst. Met AI kun je realtime de digitale administratie van ondernemers inzien. Deels bestaat dat op microschaal. Realtime inzien kan realtime heffing worden, dat kan efficiënter zijn dan het achteraf bepalen van een belastingpositie. Vergelijk het met de slimme meter van het energiebedrijf die op elk moment kan zien wat je verbruikt.’
We staan aan de vooravond van een behoorlijke revolutie in de fiscaliteit
Heeft u een voorbeeld van een ethisch grensgeval?
‘AI kun je toepassen bij risicoclassificatie. Maar burgers kunnen dan terechtkomen in het verkeerde “bakje”. Dat is gebeurd in de toeslagenaffaire. Met AI ruil je dan efficiëntie uit tegen de individuele rechten van een burger. Het classificeren van brieven is een veilige toepassing van AI, maar als het gaat over de rechten van burgers wordt het spannender. Om grote risico’s te voorkomen blijven we nog bij het laaghangende fruit. Als we grotere stappen gaan nemen, moeten we eerst de politiek én de samenleving meekrijgen.’
Dus draagvlak creëren?
‘Daarvoor gaan we eerst in gesprek met belastingadviseurs en fiscale dienstverleners. Zij kunnen dit vervolgens bespreken met hun klanten. Daarna is de techniek aan de beurt. AI is geen toverstafje, mensen moeten keuzes maken welke vorm van AI er wordt ingezet en welke eisen eraan worden gesteld. En achteraf moeten we kunnen uitleggen wat we hebben gedaan, waarom en wat het heeft opgeleverd. Ook dat proces moet worden georganiseerd, en ook om te regelen wie verantwoordelijk is voor het gebruik, de uitkomsten en de gevolgen van AI. Fiscalisten moeten dus niet alleen in gesprek met softwareontwikkelaars en juristen, maar ook met ethici.’
Hoe gaat dat in de praktijk?
‘De Belastingdienst werkt samen met een onafhankelijk orgaan, een ethische data-analytics deskundigenclub. Zij toetsen de AI-voorstellen, denken mee en denken tegen. Ze stellen vragen waar de Belastingdienst zelf nog niet aan heeft gedacht.’
Nu is de Belastingdienst al overbelast. Kan het de introductie van AI wel aan?
‘Het mooie is: AI kan een rol spelen bij systeemontwikkeling – als we tenminste eerst door de poortjes gaan die ik net heb benoemd. Vroeger had je programmeurs nodig, nu kun je het aan AI overlaten om systemen met algoritmen te bouwen waarmee nieuwe wetgeving kan worden gemaakt – ik simplificeer het nu een beetje. Dat laat je proefdraaien in een labotariumomgeving en als het goed werkt, kun je het implementeren. Dat doe je dan met minder mensen, want die zijn schaars.’
Er is dus nog een wereld te winnen.
‘We staan aan de vooravond van een behoorlijke revolutie in de fiscaliteit. Daar beginnen we nu de eerste tekenen van te zien. Dit gaat in een stroomversnelling komen. Maar we kijken streng naar de ethische kant.’
Bernd Veldman (53)
1999 Nyenrode Business Universiteit
1988-heden Belastingdienst
2017 Gepromoveerd op informatiegestuurd modelmatig fiscaal toezicht, Universiteit van Amsterdam
2018-heden Docent, Nyenrode Business Universiteit
2023-heden Vakgroepcoördinator methodologie fiscale economie,
Nyenrode Business Universiteit
