Meer financiële autonomie door pro bono fiscale rechtshulp 

Pro bono fiscale rechtshulp is in Nederland maar matig georganiseerd. De Stichting SOFiR probeert daar verandering in te brengen en heeft al de eerste successen geboekt. 

In Nederland zijn er talloze goedbedoelde initiatieven op het gebied van pro bono rechtshulp in belastingzaken, zegt Diana van Hout, ‘maar het is nog een lappendeken’. In het noorden van Nederland is er bijna niks, in de Randstad weer meer. Pro bono fiscale rechtshulp is versnipperd en niet eerlijk verdeeld, wat ook wordt veroorzaakt door het feit dat gemeenten elk hun voorwaarden hanteren voor dit soort hulp aan hun burgers. Uit deze tekortkomingen is SOFiR ontstaan, de Stichting Ondersteuning Fiscale Rechtshulp, met als mede-initiatiefnemer en eerste voorzitter Van Hout. Niet dat iedere burger zomaar bij die club kan aankloppen voor een gratis adviesje, de stichting zit bewust niet in de “frontlinie” (‘om te voorkomen dat we de concurrentie aangaan met de commerciële markt’), maar in de tweede lijn. Fiscale hulpverleners – denk aan belastingwinkels of sociaal raadslieden – die wél burgers (pro bono) bijstaan, kunnen bij SOFiR terecht voor adviezen en ondersteuning. 

Ons einddoel is overbodig zijn. Maar dat is voorlopig een utopische wens

Droevig 

Van Hout, hoogleraar formeel belastingrecht, loopt al langer met het idee rond om de fiscale rechtshulp voor minderbedeelden te verbeteren. In een artikel in het Weekblad fiscaal recht (WFR) schreef ze dat het “droevig” is gesteld met de pro bono fiscale rechtshulp in Nederland. ‘In Amerika kennen ze al langer de tax payers advocate service. Daarvan ben ik behoorlijk gecharmeerd. Uit mijn onderzoek blijkt dat we in Nederland onvoldoende faciliteiten hebben. Zo wordt fiscale rechtshulp doorgaans uitgezonderd in de Wet op de rechtsbijstand. In een groot land als Amerika bestaat een prima informele en toegankelijke voorziening voor fiscale rechtsbijstand, in het kleine Nederland krijgen we dat maar niet goed op de rit.’ Na publicatie van het WFR-artikel werd Van Hout door de NOB benaderd, omdat zij het probleem ook zagen. SOFiR is uiteindelijk de oplossing geworden om de fiscale rechtshulp aan min- en onvermogende burgers te kunnen verbeteren. ‘Bovendien kunnen we ook de juridische knelpunten voor die doelgroep signaleren bij de politiek.’ 

Knelpunten 

De Stichting SOFiR wil een brug slaan tussen maatschappelijke organisaties en fiscale professionals. Organisaties die vastlopen in de fiscale regels kunnen contact opnemen. De stichting zoekt dan in hun netwerk – de leden van de NOB, het Register Belastingadviseurs en de Nederlandse Vereniging van Advocaten-Belastingkundigen – naar iemand die dit wil oppakken. Een van die maatschappelijke organisatie die aanklopten was Voedselbank Nederland die tegen diverse fiscale problemen aanliep. Via SOFiR is dat uitgezet en uiteindelijk opgelost. Dat geldt ook voor andere organisaties, zoals belastingwinkels, sociaal raadlieden, een daklozenorganisatie (die probeert daklozen weer op de rit te krijgen) of een ouderenbond. Maar (in)directe hulp bieden is niet het enige waar SOFiR voor staat, zegt Van Hout. Het in kaart brengen (en verbeteren) van knelpunten in het fiscale rechtssysteem is minstens zo belangrijk. ‘Neem de samenloop tussen de Wet langdurige zorg, de AOW en de inkomstenbelasting. De cumulatie van die drie regelingen kan ervoor zorgen dat mensen met een hoog inkomen een lage eigen bijdrage betalen en mensen met een laag inkomen een hoge eigen bijdrage. Zo worden eigenlijk de “verkeerde mensen” geholpen.’ Eens in de twee jaar worden dergelijke fiscale knelpunten op een symposium besproken. De hoop is dat deze via het netwerk van SOFiR op de politieke tafels belandt.  

Zorgmijders  

SOFiR richt zich nu nog op on- en minvermogende particulieren en maatschappelijke organisaties, misschien komen daar in de toekomst zzp’ers of bedrijven bij, zegt Van Hout. ‘Maar we ontwikkelen ons stap voor stap, we doen alleen die dingen die we ook kunnen waarmaken. De mensen op wie wij een beroep doen, doen dit immers in hun vrije tijd.’ Waar volgens Van Hout veel organisaties tegenaan lopen, is dat mensen veel minder snel om hulp vragen. ‘En als ze zich melden, dan is het vaak te laat. In de coronatijd en later met de toeslagenaffaire is dat nog veel problematischer geworden. Onder andere met de Landelijke Aangiftedag, die wij mede ondersteunen, proberen we dat proces te keren. Fiscale rechtshulp moet nog laagdrempeliger en makkelijker, liefst in de eigen wijk.’ 

Rechtshulp begint al met steun bij de aanvraag van de DigiD en vervolgens bij het invullen van de aangiftebiljetten. Dat is volgens Van Hout dé manier om “zorgmijders” te bereiken, zeker nu veel kantoren van de Belastingdienst zijn gesloten en veel processen zijn gedigitaliseerd. ‘We hebben een hele laag van de bevolking niet in het vizier. Veel meer mensen dan je denkt zijn niet in staat een DigiD aan te vragen of om ermee te werken.’ 

Pro bono fiscale rechtshulp in Nederland is volledig versnipperd

Zelfbeschikking 

Zeker nu de (fiscale) wetgeving zo complex is, is het belangrijk om de fiscale rechtshulp op orde te hebben. Volgens Van Hout werken allerlei goedbedoelde wet- en regelgeving soms zo op elkaar in dat die juist een tegengesteld effect hebben. ‘Mensen raken echt verstrikt in allerlei regels en bureaucratie. Daarmee worden ze afhankelijk gemaakt van hulp. Het gevolg is ook dat burgers minder zelfbeschikking hebben over hun financiën en dit beïnvloedt hun leven. Kwetsbare burgers worden soms eerder het ravijn in geduwd dan geholpen. Dergelijke knelpunten proberen wij op de kaart te zetten.’ Het einddoel van SOFiR is: overbodig zijn, ‘want dat zou betekenen dat de fiscale rechtshulp voor iedereen goed is geregeld’. Diana van Hout erkent dat dit waarschijnlijk een utopische wens is. Belastingwetgeving zal voor de meeste mensen altijd wel te moeilijk blijven. 

Diana van Hout (1971) 

• 1996 Master belastingrecht 
• 1996-2003 Advocaat en belastingadviseur 
• 2003-2013 Docent en onderzoeker, Universiteit Utrecht 
• 2009-2022 Raadsheer-plaatsvervanger, gerechtshof ‘s-Hertogenbosch 
• 2011-heden Universitair (hoofd)docent belastingrecht, Tilburg University 
• 2013 Proefschrift ‘Mens, maatschappij en mediation in het belastingrecht’ 
• 2015-2021 Onderzoeker, International Bureau of Fiscal Documentation (IBFD) 
• 2018-heden Hoogleraar formeel belastingrecht, Radboud Universiteit Nijmegen